Załóżmy że mamy następującą sytuację. Spadkobierca dziedziczy z dobrodziejstwem inwentarza, po swoim zmarłym ojcu mieszkanie, obciążone hipoteką wpisaną na rzecz banku do kwoty 650 000 zł. Wartość mieszkania ustalona przez komornika dokonującego spisu inwentarza wynosi 450 000 zł na dzień otwarcia spadku, czyli dzień śmierci spadkodawcy. Wysokość zadłużenia wobec banku na dzień otwarcia spadku wynosi 500 000 zł (spadkodawca jeszcze za życia miał problemy ze spłacaniem kredytu i narosły mu odsetki i koszty windykacyjne). W skład spadku nie wchodzi żadne inny majątek poza mieszkaniem.
I teraz pojawia się pytanie do jakiej kwoty odpowiada spadkobierca.
Czy do kwoty masy czynnej spadku, czyli ustalonej na dzień śmierci spadkodawcy wartości spadku?
§ 1031 Kodeksu cywilnego
§ 2 W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca podnosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku.
Czy może jednak przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie ma znaczenia dla wierzyciela hipotecznego (banku)?
Art. 74 ustawy o księgach wieczystych i hipotece
Wierzyciel hipoteczny może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką, bez względu na ograniczenia odpowiedzialności dłużnika wynikające z prawa spadkowe.
Art. 74 ustawy o księgach wieczystych i hipotece rozstrzyga powyższą kolizję uprawnień spadkobiercy z wierzycielem hipotecznym na korzyść tego ostatniego. Hipoteka obciąża nieruchomość, bez względu na to czyją ta nieruchomość stała się własnością. Hipoteka jest jawna, każdy może się zapoznać z jej treścią przeglądając księgę wieczystą.
W omawianym przykładzie, spadkobierca straci jedynie nieruchomość, która zostanie prawdopodobnie zbyta na licytacji lub przejęta przez bank. Jego majątek osobisty "nie-nabyty" w wyniku dziedziczenia nie ucierpi.
Gdyby natomiast po za mieszkaniem spadkobierca nabył także inne składniki majątku np. nieruchomość gruntową o wartości 10 000 zł, to w takiej sytuacji masa czynna spadku wynosi 460 000 zł. Dług spadkowy 500 000 zł. Bank po przejęciu mieszkania (zlicytowaniu) nawet gdyby pozwał spadkobiercę o zapłatę jeszcze brakujących mu 50 000 zł, spadkobierca może się powołać na ograniczenie wynikające z masy czynnej spadku i uchylić od zapłaty.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2016 r. III CZP 96/15
Ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe jest wyłączone, w stosunku do wierzyciela, którego wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką.
Opisana wyżej sytuacja jest też z tych względów ciekawym przykładem, gdyż większość osób tak właśnie (mylnie) rozumie skutki prawne dobrodziejstwa inwentarza. W razie czego wierzyciel zabierze mi składnik majątku spadkowego. Jednakże takie rozumienie jest prawidłowe w przypadku dziedziczonych nieruchomości obciążonych hipoteką (jak to ma miejsce w opisanym przypadku), ale w pozostałych sytuacjach jest to rozumowanie błędne i w skutkach często tragiczne. Przypomnieć należy, że w momencie przyjęcia spadku spadkobierca odpowiada za długi spadkowe całym swoim majątkiem (nie wyłączając środków zgromadzonych na rachunkach bankowych i wynagrodzenia za pracę). Wierzyciel może skierować egzekucję wobec składników majątkowych nabytych w spadku, ale nie musi tego robić i przeważnie woli zająć wynagrodzenie lub rachunki bankowe spadkobiercy. Co prawda odpowiedzialność za długi jest limitowana wartością spadku, ale i tak zajęcie rachunku lub pensji może przysporzyć spadkobiercy nie lada problemów.